Εισαγωγικά
Το 2009 η εταιρεία Public Issue διερεύνησε, για πρώτη φορά στην Ελλάδα, τις στάσεις των Ελλήνων απέναντι στο Ισλάμ, τις κοινωνικές αντιλήψεις για τις έννοιες και τα σύμβολα που συσχετίζονται με την Ισλαμική θρησκεία, το βαθμό γνώσης και εξοικείωσης των πολιτών με την Ισλαμική παράδοση καθώς, επίσης και τις υφιστάμενες κοινωνικές πεποιθήσεις, σχετικά με τις σχέσεις Ισλάμ-Δύσης και Ισλάμ-Ελλάδας. [1]
Η σύγκριση των σημερινών ευρημάτων γίνεται με τα αντίστοιχα του 2009. Έχει σημασία ότι εκείνη η έρευνα πραγματοποιήθηκε λίγο πριν την οικονομική χρεωκοπία της Ελλάδας, την προσφυγή στο Διεθνές Νομισματικό Ταμείο (2010) και την επιβολή των μνημονιακών πολιτικών. Αποτυπώνει, επομένως, μια εντελώς διαφορετική κοινωνική πραγματικότητα, με την οποία αντιπαραβάλλεται η σημερινή. Οι βασικές ερωτήσεις της αρχικής έρευνας επαναλαμβάνονται στη νέα έρευνα της εταιρείας, που πραγματοποιήθηκε τον Δεκέμβριο του 2023. [2]
Τις τελευταίες δύο δεκαετίες, με σημείο καμπής το 2016 σημειώθηκε ραγδαία αύξηση των μεταναστευτικών ροών μουσουλμανικών πληθυσμών προς την Ελλάδα, κυρίως από χώρες της Κεντρικής Ασίας και της Μέσης Ανατολής [3]. Ως αποτέλεσμα, την τελευταία 15ετία (2009-2023), οι κοινωνικές στάσεις στην Ελλάδα, απέναντι στον μουσουλμανικό κόσμο μεταβλήθηκαν εντυπωσιακά. Η ελληνική κοινή γνώμη, ακολουθώντας σε γενικές γραμμές την πανευρωπαϊκή τάση, αντιμετωπίζει σαφώς πιο αρνητικά ή και εχθρικά τον μουσουλμανικό κόσμο.
Α. Στάσεις απέναντι σε σύμβολα του Ισλάμ
Σύμφωνα με τα αποτελέσματα της έρευνας του 2009, περισσότεροι από 5 στους 10 Έλληνες κρατούσαν μια ουδέτερη στάση απέναντι σε παραδοσιακές έννοιες και σύμβολα του ισλαμικού κόσμου, δηλώνοντας ότι δεν τους δημιουργείται «ούτε θετική αλλά ούτε αρνητική εντύπωση» από λέξεις που συσχετίζονται με το Ισλάμ, όπως είναι: οι «Άραβες» (50%), το «Κοράνι» (52%), οι «Μουσουλμάνοι» (53%), ο «Προφήτης Μωάμεθ» (53%), το «Τζαμί» (54%) και το «Ισλάμ» (61%) αυτό καθ’ εαυτό.
Ωστόσο, ήδη από το 2009, λέξεις με μια περισσότερο φονταμενταλιστική απόχρωση, όπως, πχ. «Μπούρκα», «Ισλαμική μαντίλα» και «Τζιχάντ» προκαλούσαν «αρνητική εντύπωση» σε ποσοστά 67%, 62% και 53% αντίστοιχα [1]. Είναι δεδομένο, ότι παραδοσιακά στις χώρες της Δύσης, οι συγκεκριμένες έννοιες υπήρξαν διαχρονικά αρνητικά φορτισμένες. Η «ισλαμική μαντίλα» θεωρείται κατάλοιπο πατριαρχικής, μη κοσμικής κοινωνίας, η «μπούρκα» έχει γίνει συνώνυμο της καταπίεσης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων των γυναικών, ενώ το «τζιχάντ» έχει ταυτιστεί, με τον «ιερό πόλεμο».
Διάγραμμα 1
Διάγραμμα 2
Διάγραμμα 3
Τι έχει αλλάξει έκτοτε, στον τρόπο που η ελληνική κοινωνία αντιμετωπίζει την αυξημένη συνύπαρξη με μουσουλμανικούς πληθυσμούς; Τα ευρήματα της σημερινής έρευνας αποδεικνύουν ότι στη 15ετία που ακολούθησε έχει επισυμβεί σημαντική ιδεολογική αλλαγή. Τόσο η γενική εικόνα της ισλαμικής θρησκείας -η ίδια η λέξη «Ισλάμ» (Διάγραμμα 1)- όσο και η εικόνα του μουσουλμανικού τεμένους (η λέξη «τζαμί», Διάγραμμα 2), αλλά και η εικόνα του μουσουλμάνου πιστού (το «άτομο» που υποδηλώνει η λέξη «μουσουλμάνος», Διάγραμμα 3), καταγράφουν -ευδιάκριτα- μετατόπιση από την ουδέτερη θέση (δεν προκαλεί «ούτε θετική/ούτε αρνητική εντύπωση») σε ιδιαίτερα αρνητικές στάσεις. Η λέξη «ισλάμ» προκαλεί σήμερα αρνητική εντύπωση σε υπερδιπλάσιο ποσοστό, 59%, έναντι 23% το 2009 (+36%), η λέξη «μουσουλμάνος», σε ποσοστό 39%, έναντι 26% (+13%) και η λέξη «τζαμί», σε 36%, έναντι 23% προηγουμένως (+13%).
Β. Αντιλήψεις σχετικά με το Ισλάμ (2009-2023)
1. Το 2009, σχεδόν 1 στους 2 Έλληνες (54%) αντιλαμβανόταν το Ισλάμ μόνον ως θρησκεία και όχι ως πολιτική. Επιπρόσθετα, 8 στους 10 δήλωναν ότι «δεν γνωρίζουν τη διδασκαλία και τα έθιμα του Ισλάμ» (77%), ενώ σχεδόν αντίστοιχο ποσοστό (83%) δήλωνε ότι «δεν είχε έρθει ποτέ σε επαφή με το Κοράνιο» [1].
Διάγραμμα 4
Σήμερα στην Ελλάδα, το 51% των πολιτών, δηλαδή ποσοστό παρεμφερές με εκείνο που είχε καταγραφεί και στην έρευνα του 2009, εξακολουθεί να αντιλαμβάνεται το Ισλάμ αποκλειστικά ως θρησκεία. Ωστόσο, στην 15ετία που μεσολάβησε από προηγούμενη μέτρηση, αυξήθηκε σημαντικά η μερίδα των πολιτών που προσλαμβάνει το Ισλάμ, όχι μόνον ως αμιγώς θρησκευτικό, αλλά -ταυτόχρονα- και ως πολιτικό και πολιτιστικό φαινόμενο. Σήμερα στην Ελλάδα, το εν λόγω ποσοστό αφορά το 1/3 της κοινής γνώμης (33%, από μόλις 12% το 2009, Διάγραμμα 4).
Διάγραμμα 5
2. Όσον αφορά τις απόψεις που διακατέχουν την ελληνική κοινή γνώμη, αναφορικά με τις σχέσεις Ισλάμ – Δύσης, θα πρέπει να τονιστεί, ότι η αντίληψη ότι ο Χριστιανισμός βρίσκεται σε «σύγκρουση» με τον Ισλαμισμό είναι διάχυτα εδραιωμένη στην ελληνική κοινωνία. Αυτή η στερεοτυπική πεποίθηση είχε ήδη αποτυπωθεί στην έρευνα του 2009, στο μέτρο που το 67% των Ελλήνων πολιτών, δηλαδή 2 στους 3, είχαν την πεποίθηση ότι μεταξύ Χριστιανισμού και Ισλαμισμού υφίσταται «σύγκρουση πολιτισμών». [1]
Ωστόσο, στη 15ετία που μεσολάβησε, έκτοτε, όλα δείχνουν ότι αυτή η τάση έχει ενισχυθεί περισσότερο. Το αντίστοιχο ποσοστό, σήμερα, έχει διευρυνθεί σημαντικά (έχει γενικευτεί), προσεγγίζοντας το 79%, δηλαδή αφορά πλέον 8 στους 10 πολίτες (Διάγραμμα 5). Είναι χαρακτηριστικό, επιπρόσθετα, ότι το 2009 σχεδόν 1 στους 2 ερωτηθέντες (55%) δεν απέκλειε το ενδεχόμενο μιας περαιτέρω σύγκρουσης μεταξύ Ισλάμ και Δύσης στο μέλλον [1].
Γ. Η Ελλάδα απέναντι στο Ισλάμ: Πολιτισμική «ασυμβατότητα» και φόβος για τον ισλαμικό «κίνδυνο»
Από τη σύγκριση των αποτελεσμάτων των δύο εμπειρικών ερευνών της Public Issue, για τις υφιστάμενες κοινωνικές αντιλήψεις, προκύπτει η διαπίστωση, ότι μεταξύ Ελλάδας και Ισλαμικού κόσμου, υφίστανται μεγάλες, αλλά και διευρυνόμενες διαφορές.
Διάγραμμα 6
Μάλιστα, η απόλυτη αποξένωση της πλειοψηφίας της ελληνικής κοινωνίας από τον ισλαμικό κόσμο, παρόλο το μέγεθος των μουσουλμανικών-μεταναστευτικών πληθυσμών που έχουν εισρεύσει στη χώρα τις τελευταίες δύο δεκαετίες -και μάλλον εξαιτίας αυτών- δεν έχει μεταβληθεί αισθητά μεταξύ 2009 και 2023. Συγκεκριμένα, για την πλειοψηφία των Ελλήνων πολιτών και συγκεκριμένα για το 62% των ερωτηθέντων σήμερα (63% το 2009), δηλαδή σταθερά από 6 στους 10 πολίτες, η «απόσταση» που υπάρχει ανάμεσα στην Ελλάδα και τον Ισλαμικό κόσμο χαρακτηρίζεται ως «μεγάλη». Επιπλέον, ενώ το 2009 υπήρχε και μια σχετικά ισχυρή αντίρροπη στάση -το 27% (πάνω από 1 στους 4 ερωτώμενους) θεωρούσε ότι αυτή η απόσταση είναι «μικρή»-, το αντίστοιχο ποσοστό έχει συρρικνωθεί σήμερα σε μόλις 7%. Το εύρημα αυτό αποτελεί εμπειρική ένδειξη για το γεγονός ότι η πολιτισμική «ασυμβατότητα» έχει ενισχυθεί. (Διάγραμμα 6).
Διάγραμμα 7
Ως συνέπεια αυτής της ιδεολογικής/πολιτιστικής «απομάκρυνσης» ενισχύεται ως ένα βαθμό και ο φόβος για τον λεγόμενο «ισλαμικό κίνδυνο». Αν και το 52%, δηλαδή οι 5 στους 10 πολίτες (7 στους 10 το 2009, 70%) θεωρούν ότι η Ελλάδα δεν κινδυνεύει σήμερα από το Ισλάμ, η μεταβολή που έχει επισυμβεί τα τελευταία 15 χρόνια δεν είναι διόλου αμελητέα. Σύμφωνα με την πρόσφατη έρευνα, το ποσοστό των πολιτών που αποδέχονται ότι υφίσταται «ισλαμικός κίνδυνος», έχει αυξηθεί από 27% το 2009, σε 39% σήμερα (+12%) (Διάγραμμα 7).
Δ. Συμπάθεια σε εθνικότητες
Στο Διάγραμμα 8 αποτυπώνονται οι στάσεις της ελληνικής κοινής γνώμης (ο βαθμός «συμπάθειας»), απέναντι σε οκτώ (8) επιλεγμένες εθνικότητες, οι οποίες σχετίζονται είτε με τις μουσουλμανικές μεταναστευτικές ροές που δέχεται η Ελλάδα, είτε με χώρες του γεωγραφικού της περίγυρου. Σύμφωνα με τα ευρήματα της έρευνας, οι Αιγύπτιοι (54%), οι Παλαιστίνιοι (44%) και οι Σύριοι (44%), είναι οι εθνικότητες που συμπαθούν σήμερα περισσότερο οι Έλληνες. Η θετική διαφοροποίηση της εικόνας των Αιγυπτίων, δεν οφείλεται μόνο στις παραδοσιακά φιλικές σχέσεις των δύο χωρών, αλλά πιθανώς και στις πρόσφατα αναβαθμισμένες διπλωματικές σχέσεις. Στον αντίποδα, οι εθνικότητες με τον χαμηλότερο βαθμό συμπάθειας είναι οι Πακιστανοί (22%), οι Αφγανοί (22%) και οι Ιρανοί (30%). Μια ενδιάμεση θέση καταλαμβάνουν οι Ισραηλινοί και οι Τούρκοι, καταγράφοντας ισοδύναμη συμπάθεια, 35% (στο 1/3 του κοινωνικού σώματος).
Διάγραμμα 8
Στο Διάγραμμα 9, παρατίθενται οι εντυπωσιακές μεταβολές και ανατροπές, που έχουν επισυμβεί σε αυτούς του δείκτες κατά την τελευταία 15ετία. Δεδομένου ότι δεν διατίθενται συστηματικές χρονοσειρές σχετικών ερευνητικών δεδομένων, η σύγκριση παραμένει αναγκαστικά στατική. Κατά συνέπεια, δεν μπορούμε να εντοπιστούν διακυμάνσεις, που τυχόν έχουν επισυμβεί διαχρονικά. Γενική διαπίστωση που προκύπτει από την έρευνα είναι ότι η συμπάθεια όλων των υπό διερεύνηση εθνικοτήτων -με εξαίρεση του Ισραηλινούς– παρουσιάζει σημαντική μείωση στη 15ετία. Η ελληνική κοινή γνώμη εμφανίζεται σήμερα περισσότερο «εσωστρεφής» και περισσότερο καχύποπτη απέναντι στα ξένα έθνη με τα οποία συνυπάρχει ή γειτνιάζει.
Διάγραμμα 9
Στην εικόνα των εθνικοτήτων, μεγαλύτερη επιδείνωση παρουσιάζει η εικόνα των Παλαιστινίων, –27%, τάση που συνιστά αναμφίβολα ανατροπή σε σχέση με ό,τι χαρακτήριζε παλαιότερα την ελληνική κοινή γνώμη. Η εξέλιξη αυτή δεν είναι μόνο αποτέλεσμα της τρέχουσας συγκυρίας (πόλεμος της Γάζας), αλλά σχετίζεται και με περισσότερο μακροχρόνιες διεργασίες και τάσεις, που αφορούν την αλλαγή της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής και την προσέγγιση του Ισραήλ. Αυτονόητα, η αλλαγή αυτή έχει επηρεάσει την εικόνα, που διατηρεί σήμερα η ελληνική κοινή γνώμη για τους Ισραηλινούς, σε θετική κατεύθυνση, παρότι δεν ανατρέπει το -διαχρονικά- αρνητικό ισοζύγιό της («συμπάθεια» 35%, έναντι «αντιπάθειας» 49%). Επισημαίνεται, ωστόσο, ότι η βελτίωση της εικόνας των Ισραηλινών, +8%, αποτελεί και τη μοναδική ευδιάκριτη θετική μεταβολή, που παρατηρείται μεταξύ των υπό διερεύνηση εθνικοτήτων, δεδομένου ότι η συμπάθεια προς τους Τούρκους παραμένει ουσιαστικά αμετάβλητη (35%, έναντι 34% πριν, +1%).
Σημαντική μείωση σε σύγκριση με το 2009, καταγράφουν επίσης όλοι οι υπόλοιποι δείκτες συμπάθειας για τους Πακιστανούς, -21%, τους Αφγανούς, -18%, τους Σύριους, -17%, τους Ιρανούς, -17%, ακόμη και για τους Αιγύπτιους, -14%. Οι τελευταίοι, παραμένουν η μοναδική εθνικότητα για την οποία το ισοζύγιο «συμπάθειας/ αντιπάθειας» παραμένει σημαντικά θετικό (+23%) στη συνείδηση της ελληνικής κοινής γνώμης.
Οι διαφορές που εμφανίζονται στους δείκτες συμπάθειας προς τις διάφορες εθνικότητες δεν ερμηνεύονται αποκλειστικά με βάση τις θρησκευτικές πεποιθήσεις. Με την εξαίρεση του Ιράν, όπου ο πληθυσμός της χώρας αποτελείται, σε ποσοστό 90%-95% από Σιίτες μουσουλμάνους, οι υπόλοιπες εθνικότητες αφορούν όλες, σε συντριπτικά ποσοστά, το Σουνιτικό Ισλάμ (Πακιστάν 97%, Παλαιστίνη 93%, Αίγυπτος 90%, Τουρκία 88%, Αφγανιστάν 80%-85%). Ωστόσο, η στάση της κοινής γνώμης, απέναντι σε όλες αυτές τις εθνικότητες δεν είναι προφανώς η ίδια. Άλλωστε, είναι γνωστό ότι και οι συγκρούσεις μεταξύ Σουνιτών/Σιϊτών μουσουλμάνων είναι ασυμφιλίωτες. Οι εθνικές ταυτότητες διασταυρώνονται με τις θρησκευτικές.
ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
[1] Βλέπε σχετικά τα αναλυτικά στοιχεία της έρευνας του 2009 της Public Issue, «Οι Έλληνες και το Ισλάμ: Τι γνωρίζει και τι πιστεύει η κοινή γνώμη», στην ιστοσελίδα: https://www.publicissue.gr/islam-2009/ .
[2] Πανελλαδική ποσοτική διαδικτυακή έρευνα, σε δείγμα 2.500 ατόμων, ηλικίας 17 ετών και άνω, Δεκέμβριος 2023.
[3] Σχετικά με την επίδραση του προσφυγικού/μεταναστευτικού κύματος του 2016, βλέπε τα αποτελέσματα της έρευνας, σχετικά με τις στάσεις της κοινής γνώμης απέναντι στο προσφυγικό φαινόμενο, που διενήργησε η Public Issue τον Ιανουάριο του 2016, στην ιστοσελίδα: https://www.publicissue.gr/refugees-2016/ .